Gümrü Antlaşması

İstiklâl Savaşında, TBMM Hükümetiyle
Ermenistan arasında 2 Aralık 1920’de imzâlanan ve Ermenistan’la Türkiye
arasındaki savaşı sona erdiren antlaşma. Bu antlaşma, Türkiye Büyük Millet
Meclisi hükümetinin imzaladığı ilk milletlerarası antlaşma olması bakımından
önemlidir.
Birinci Dünya Savaşı sırasında, Ekim
1917 Devrimi üzerine, Kafkas Cephesindeki Rus orduları, işgâl ettikleri doğu
vilâyetlerinden çekilince Ermeniler, merkezi
Erivan’da olan bir Cumhûriyet kurup, yaklaşık 50.000 kişilik bir Ermeni
kuvvetiyle Rusların yerini aldılar. Doğu vilayetlerimizde yaşayan
Müslüman-Türklere zulüm yaptılar. Şehirleri ve köyleri yakıp yıktılar.
Savunmasız ve mâsum insanları hunharca katlettiler. Bu zulmü ve işgali önlemek
için harekete geçen Osmanlı ordusu, Erzurum, Trabzon ve Van vilâyetlerini
kurtardıktan sonra Osmanlı-Rus sınırını geçerek Güney Kafkasya doğrultusunda
ilerledi. Kars’tan sonra Gümrü’ye giren Osmanlı ordusu Ermenileri geri
püskürttü. Ermenileri kesin yenilgiye uğrattıktan sonra Ağrı’yı da ele geçirdi.
Ermenilerin isteği üzerine 31 Mayıs 1918’de Batum antlaşması imzalandı. 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında
kaybedilen topraklar yeniden Osmanlı Devletinin hâkimiyeti altına girdi.

Birinci Dünya Savaşı sonunda, 30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Mütârekesi'nden sonra Osmanlı Devleti, Kafkasya
Cephesindeki kuvvetlerini geri çekmek zorunda kaldı. Önce Kafkasya ve
Azerbaycan’ı boşaltarak Kars, Ardahan, Batum’a çekildi. Ancak, İngilizler
buranın da boşaltılmasında ısrar ettiler. Elviye-i Selâse adı verilen Kars,
Ardahan ve Batum da 31 Ocak 1919’da boşaltıldı. Bu arada Kars’ta “Güney-Batı
Kafkas Millî Şûrâ Hükümeti” kuruldu. 13 Mart 1919’da Kars’ı işgal eden
İngilizler, Millî Şûrâ Hükümetini dağıtarak idâresinde Taşnak Komitelerinin hâkim olduğu şehri,
Ermenistan Cumhuriyeti askerlerine teslim ettiler. 20 Nisanda da Gürcistan
Cumhuriyeti, Ardahan’ı işgal etti.

İngilizlerin teşvik ve desteğiyle Doğu Anadolu’daki bâzı bölgeleri işgal eden
Ermeniler, Müslüman halka akla gelmedik
işkence ve zulümleri yaptılar. Şehirleri, köyleri ve kasabaları yağmaladılar.
Pek çok kimse şehid oldu. İşgalcilere karşı milis kuvvetleri vâsıtasıyla
mücâdele eden Doğu Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir, 26 Nisan 1920’de TBMM
Hükümetine başvurarak, askerî bir harekât için izin verilmesini istedi. Fakat,
Ankara Hükümeti, İtilaf Devletlerinin San Remo’daki
toplantılarını öne sürerek, böyle bir harekâtın siyâsî açıdan doğru olmayacağını
belirtti. Ermenilere karşı mücâdelenin Kars, Batum ve Ardahan’daki (elviye-i selâse) milis çetelerinin
güçlendirilerek yürütülmesi isteğini de Sovyet Hükümetiyle yeni münâsebet
kurulmakta olduğunu ileri sürerek erteledi. Daha sonra TBMM Hükümeti tarafından,
Doğu Cephesinde askerî harekâta başlanmasını kararlaştırdı. Kâzım Karabekir
Paşanın komuta ettiği Doğu Cephesi kuvvetleri, 28 Eylül 1920’de ileri harekâta
başladı. 29 Eylül'de Sarıkamış, 30 Ekim'de Kars geri alındı. Ermenistan
Cumhuriyetini barışa zorlamak için Gümrü yönünde ileri harekâtı sürdüren Türk
birlikleri, Ermenileri geri atarak Şahnalar’ı ele geçirdi ve Ermeni askerlerini
Arpaçay’ın batı sırtlarına kadar sürdü. Türk birliklerinin ilerlemesi üzerine,
Ermenistan Cumhuriyeti ateşkes istedi. Kâzım Karabekir Paşanın ateşkes şartları
kabul edilmeyince, Doğu Cephesi kuvvetleri, Arpaçay’ı geçerek 7 Kasım 1920’de
Gümrü’yü aldı. Gümrü’nün doğusunda bir hattı tutan Ermeni kuvvetleri, yeniden
bozguna uğratıldı. Ateşkes şartlarını kabul etmek zorunda kalan Ermenistan
Cumhuriyetiyle, 22 Kasımda, Gümrü’de, barış görüşmelerine başlandı.

28 Kasım'da imzalanan ateşkes antlaşması uyarınca, Ermeni kuvvetleri
Arpaçay’ın 15 km doğusundan geçen hattın gerisine çekildiler.

Ermenistan Taşnak Hükümeti ile TBMM Hükümeti arasında sürdürülen barış
görüşmeleri neticesinde, 2 Aralık 1920’de Gümrü Antlaşması imzâlandı. TBMM
Hükümetinin imzaladığı ilk milletlerarası antlaşma olan Gümrü Antlaşmasına göre;
Türkiye ile Ermenistan Cumhuriyeti arasında savaş durumu sona eriyor, Ermeni
işgâli altındaki Iğdır, Tuzluca, Kars geri alınıyordu. Sınır; Karasu’nun
döküldüğü yerden başlayarak Aras Irmağı, Kekaç kuzeyine kadar Arpaçay-Karahan
Deresi, Tiğnis batısı-Büyük Kımlı doğusu-Kızıltaş-Büyük Akbaba Dağı çizgisinden
geçiyordu. Ermenistan Cumhûriyetinin güneyindeki Nahcivan, Şahtahtı, Şarur
bölgeleri, ileride yapılacak bir plebisitle (halk oylaması ile) idâre biçimi
tespit edilmek üzere, Türkiye Cumhuriyeti himâyesinde bir mahallî idâreye
bağlanacaktı. (Bu yöre daha sonra Moskova Antlaşmasıyla Âzerbaycan’a
verildi)

Antlaşmanın üçüncü maddesinde, Türkiye’nin vaktiyle Osmanlı sınırları içinde
bulunup antlaşma uyarınca Türkiye’de kalacak olan ve üzerinde Türkiye ile
târihî, etnik ve hukûkî münâsebeti olan toprakların hukûkî durumu konusunda,
Ermenistan Cumhuriyeti, istediği takdirde antlaşmanın onayından sonra üç yıl
geçince plebisite başvurmayı kabul edeceği belirtiliyordu. Dördüncü maddesinde:
Ermenistan Cumhuriyeti; emperyalist devletlerin kışkırtmalarıyla düzen ve
güvenliği bozucu hareketlere girişilmesini önlemek için 1500’den fazla asker
bulundurmamayı, silahların sayısını sınırlandırmayı kabul ediyordu. Bu konular,
Erivan’da bulunacak Türk temsilcisi tarafından denetlenebilecekti.

Antlaşmaya göre; Birinci Dünya Savaşı sırasında düşman ordularına katılan
veya işgal altındaki topraklarda kıyıma katılmış olanlar dışındaki göçmenlerin,
eski sınırlar içindeki yurtlarına dönmelerine izin veriliyordu. Göçmenler bu
haklarını bir yıl içinde kullanabilecekler, bu süre içinde dönmeyenler hiçbir
hak iddia edemeyeceklerdi.

Taraflar, Birinci Dünya Savaşı sırasında ortaya çıkan karşılıklı zarardan
aklanıyorlardı. Antlaşmanın 10. maddesine göre; Erivan Hükümeti, Sevr Antlaşması'nı geçersiz sayacağını, emperyalist
ülkelerde bir kışkırtma vâsıtası olan temsilci heyetlerini geri çağırmayı kabul
ediyordu. Ayrıca Türk Devleti, bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü tehdit
edebilecek saldırılara karşı Erivan Hükümetine antlaşmayla sağlanan haklara
zarar vermemek şartıyla, Ermenistan içinde geçici olarak askerî tedbirler
alabilecekti.

Antlaşmanın 18. maddesine göre, antlaşma hükümleri TBMM ve Ermenistan Taşnak
hükümetlerince onaylanacaktı. Fakat antlaşmanın imzâlanmasından bir gün sonra
Ermenistan, Kızıl Ordunun denetimine girdiği için Gümrü Antlaşması onaylanamadı.
Ancak, Türk ordusu elverişli konumda olduğu için, 16 Mart 1921’de Sovyetler
Birliğiyle imzâlanan Moskova Antlaşmasında Gümrü Antlaşmasının sağladığı durum
korundu. Antlaşmanın kararları büyük ölçüde Moskova Antlaşmasında yer aldı. 13
Ekim 1921’de Ermenistan, Âzerbaycan ve Gürcistan Sovyet hükümetleriyle imzalanan
Kars Antlaşmasının temelini de Gümrü Antlaşması teşkil etmiştir.