ORHUN ABİDELERİ

Orhun Yazıtları, Göktürk İmparatorluğu'nun
ünlü hükümdarı Bilge Kağan devrinden kalma altı adet yazılı
dikilitaştır. Moğolistan'ın kuzeyinde, Baykal gölününü güneyinde, Orhun
ırmağı vadisindeki Koşo Saydam gölü yakınlarındadır. Bu yazıtlardan Köl
Tigin ve Bilge Kağan yazıtları, Koçho Tsaydam bölgesindeki Orhun Irmağı
civarında; Bilge Tonyukuk yazıtları ise, Köl Tigin ve Bilge Kağan
yazıtlarından yaklaşık 360 km uzakta, Tola Irmağı'nın yukarı
yatağındaki Bayn Tsokto (Bayn Çokto) bölgesindedir.


Bilge Tonyukuk
yazıtlarının, (Orhun Irmağı civarında olmamasına rağmen), Orhun
yazıtlarıyla birlikte düşünülmesi, anılması Köl Tigin ve Bilge Kağan
yazıtları ile aynı döneme ait olması ve aynı konuları içermesindendir.
Yazıtlar Türk dili, tarihi, edebiyatı, sanatı, töresi hakkında önemli
bilgiler vermektedirler.
Türk ve Türkçe adı, ilk kez Doğu Göktürkler
dönemine ait bu yazıtlarda geçmektedir. Yazıtların üçü çok önemlidir.
İki taştan oluşan Tonyukuk 716, Köl Tigin (Kültigin) 732, Bilge Kağan
735 yılında dikilmiştir. Köl Tigin yazıtı, Bilge Kağan'ın ağzından
yazılmıştır. Kültigin, Bilge Kağan'ın kardeşi, buyrukçu ihtiyar
Tonyukuk ise veziridir. Anıtların olduğu yerde yalnızca dikilitaşlar
değil, yüzlerce heykel, balbal, şehir harabeleri, taş yollar, su
kanalları, koç ve kaplumbağa heykelleri, sunak taşları bulunmuştur.


Orhun Abideleri'ni ilk kez 1889 yılında Rus tarihçi Yardintsev
bulmuştur. 1890'da bir Fin heyeti, 1891'de de bir Rus heyeti burada
incelemelerde bulunmuştur. Bu heyetler yazıları çözememişlerdir. Fakat
1893 yılında Danimarkalı bilgin Vilhelm Thomsen, 38 harfli alfabeyi
çözerek yazıtları okumayı başarmıştır. Alfabenin dördü sesli, dördü
sessiz harften oluşur. Yazıda harfler birbirine birleştirilmez,
kelimeler de birbirlerinden iki nokta üstüste konularak ayrılır. Sağdan
sola ve yukarıdan aşağıya yazılır. Orhun abidelerinde yazılar yukarıdan
aşağıya yazılmış ve sağdan sola doğru istiflenmiştir.